Każdy człowiek potrafi dostrzec, że z jego stanem zdrowia dzieje się coś nie tak. Tak było od zarania dziejów, kiedy ludzie poszukiwali pomocy po zranieniu, wbiciu ciała obcego, gorączce czy szeregu innych problemów. Z drugiej strony, tolerancja na występujące dolegliwości/problemy zdrowotne jest różna u różnych osób. U części, nawet poważne problemy, takie jak nawracające bóle w klatce piersiowej, utrzymująca się wiele dni gorączka czy kaszel – mogą nie spowodować większej reakcji.

Natomiast inne osoby będą poszukiwały profesjonalnej pomocy nawet przy bardzo błahych problemach. Z pewnością żadna skrajność nie jest dobra, dlatego społeczeństwo powinno być edukowane od najmłodszych lat – jakie dolegliwości są rzeczywiście błahe i niewarte angażowania innych osób, w tym pracowników ochrony zdrowia, a jakie dolegliwości powinny skłonić do poszukiwania profesjonalnej pomocy, w tym pilnej, a nawet natychmiastowej.

Przewlekła niewydolność serca (PNS) z racji swojego rozpowszechnienia staje się coraz bardziej problem o zasięgu ogólnospołecznym, dlatego ludzie powinni znać i umieć zidentyfikować dolegliwości i objawy, które mogą sugerować PNS i tym samym skłonić ich do kontaktu z pracownikami opieki zdrowotnej. Podobnie, pacjenci z PNS i ich rodziny powinny szczególnie dobrze znać i rozumieć typowe objawy, a także zmiany ich nasilenia w czasie, tak aby aktywnie uczestniczyć w kompleksowym podejściu do PNS. Należy pamiętać, że nawet najlepsze i najdroższe leki czy zabiegi nie poprawią stanu pacjenta jeżeli nie będzie on obserwował zmian swoich objawów i wspólnie z lekarzem dostosowywał terapię.

Na wstępie należy podkreślić, że nie ma jednego objawu/dolegliwości, który by jednoznacznie wskazywał na PNS. Innymi słowy szereg różnych dolegliwości może wskazywać na niewydolność serca. Oczywiście, pewne objawy występują znacznie częściej niż inne, dlatego są nazywane – typowe, z kolei inne mogą występować rzadziej lub tylko w pewnych określonych grupach pacjentów.

Z oczywistych powodów celem niniejszego artykułu nie jest „nauczenie” rozpoznawania i kojarzenia wszystkich objawów PNS ponieważ wymaga to lat nauki, wiedzy i doświadczenia. Natomiast zwracając uwagę na kilka prostych objawów/dolegliwości można znacznie przyspieszyć proces diagnostyczny lub prawidłowo opiekować się pacjentem z już rozpoznaną PNS.

Podstawowym objawem, który występuje u zdecydowanej większości pacjentów jest upośledzenie tolerancji wysiłku fizycznego. I jeżeli przez chwilę się nad tym zastanowić, to jest to w pełni logiczne. Otóż uszkodzone/niewydolne serce radzi sobie w warunkach spoczynkowych lub przy niewielkich wysiłkach (czynności dnia codziennego – mycie się, ubieranie, sprzątanie, niewielkie prace domowe, etc.), natomiast nie jest w stanie sprostać większemu wysiłkowi (szybki marsz do pracy, podbiegnięcie do autobusu czy tramwaju, wyjście na 4 pięto, etc.).

Ludzie mogą różnie opisywać upośledzenie tolerancji wysiłku – jako przewlekłe zmęczenie, które nasila się, uczucie braku tchu, duszność, „brak sił’, etc. Bardzo ważne jest także uwzględnienie wieku pacjenta i dotychczasowej sprawności fizycznej, co ma szczególne znaczenie u osób młodych, dotychczas w pełni aktywnych, a nawet uprawiających sport. Szybkie (tygodnie, rzadziej dni) pogarszanie tolerancji wysiłku, np. człowiek nie jest w stanie obecnie przebiec 2 km, a wcześniej biegał 10 km bez żadnych problemów lub wejście na 2 piętro staje się trudne, a dotychczas wejście na 4 piętro z ciężkimi zakupami odbywało się bezproblemowo, często świadczy o początkach niewydolności serca u młodych osób.

Wbrew pozorom – bóle w klatce piersiowej – nie są typowymi objawami PNS, niemniej jednak, po pierwsze część chorych „uczucie braku tchu, duszność” może utożsamiać z bólem zamostkowym, a także u pacjentów, u których PNS rozwinęła się na tle choroby wieńcowej i zawału serca, takie bóle mogą rzeczywiście występować.

Stosunkowo typowym objawem PNS jest gromadzenie wody w organizmie, co staje się widoczne pod postacią obrzęków, zwykle kostek i podudzi, czasem powiększenia jamy brzusznej (tzw. wodobrzusze). Często młodzi chorzy, którzy dotychczas nie leczyli się na PNS i w pewnej mierze „zbagatelizowali” opisane powyżej objawy, są pilnie przyjmowani na Szpitalne Oddziały Ratunkowe (SORy) właśnie z dużymi obrzękami kończyn, wodobrzuszem, a także płynem w płucach (co oczywiście może być tylko stwierdzone badaniem lekarskim i zdjęciem rentgenowskim klatki piersiowej). O ile niejednokrotnie prawidłowe stwierdzenie obecności obrzęków kończyn może być trudne dla osób niewykwalifikowanych, zwłaszcza u osób otyłych, to bardzo pomocna tu jest waga ciała. Jeżeli waga ciała dość szybko narasta (np. o kilka kilogramów w ciągu 2-3 tygodni lub nawet dni), to z dużym prawdopodobieństwem świadczy to rozwoju niewydolności serca lub złym leczeniu PNS. Stąd kluczowe dla prawidłowego prowadzenia pacjentów z PNS jest regularne monitorowanie i dokumentowanie wagi ciała (codzienne pomiary na odpowiednio wyskalowanej wadze).

Przyspieszona i/lub nieregularna praca serca może także świadczyć o początkach niewydolności serca. Można to łatwo stwierdzić badając tętno/puls na tętnicy promieniowej w nadgarstku. Prawidłowo praca serca w spoczynku powinna wynosić koło 60-70 uderzeń na minutę i być regularna (identyczne odstępy między kolejnymi falami tętna). U pacjentów z PNS bardzo często częstość pracy serca w spoczynku jest szybsza – ok. 80-90/minutę, a czasem > 100/minutę, a także może być nieregularna. Z pomocą przychodzą tutaj wszechobecne aplikacje i „gadżety” do telefonów komórkowych, które potrafią bardzo dokładnie monitorować pracę serca. U starszych pacjentów może występować zmniejszenie apetytu co jest spowodowane zastojem krwi w krążeniu przewodu pokarmowego, zwłaszcza wątrobie i jelitach. Z rzadszych objawów mogą występować – częste budzenie się w nocy w celu oddawania moczu, nagłe napady duszności po położeniu się w pozycji na wznak (bez dodatkowych poduszek), widoczne powiększenie wątroby (wystaje spod prawego łuku żebrowego) i powiększenie i wypełnienie (czasem pulsowanie) żyły na szyi. Z kolei w bardzo zaawansowanych stanach PNS, zwykle u osób starszych, może dochodzić do dużego spadku wagi ciała, które prowadzi do kacheksji sercowej (wyniszczenia) i obarczone jest bardzo złym rokowaniem.

Chwila refleksji i przyswojenie sobie powyższych, stosunkowo prostych przecież informacji, może z jednej strony przyspieszyć rozpoznanie niewydolności serca, a z drugiej pomóc ją prawidłowo kontrolować. Tylko dzięki wspólnemu działaniu całego zespołu opieki i pacjenta wraz z jego rodziną/opiekunami można osiągnąć sukces diagnostyce i leczeniu niewydolności serca!!  

Autor artykułu:
dr hab. n. med. Paweł Rubiś
Oddział Kliniczny Chorób Serca i Naczyń, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków