Mimo rosnącej liczby przypadków KZM u naszych sąsiadów, w Polsce w 2020 r. zaobserwowano jej spadek o 41 proc. w porównaniu z rokiem 2019[5]. Nie oznacza to jednak, że Polska jest obszarem wolnym od KZM, wręcz przeciwnie. Jak sygnalizują eksperci, w Polsce wciąż wyzwaniem pozostaje niedoszacowanie skali problemu, jaki stanowi KZM. Powodów tej sytuacji jest wiele, m.in. ograniczenie dostępności oraz brak finansowania testów umożliwiających ustalenie czynnika etiologicznego przy diagnostyce wirusowych zapaleń układu nerwowego. Dla większości zgłoszonych przypadków wirusowych infekcji układu nerwowego nie określa się jaki wirus wywołał chorobę. Istnieje więc potrzeba wdrożenia zmian, w tym poprawy dostępu do diagnostyki KZM czy większej edukacji nt. choroby i jej profilaktyki (także za pomocą szczepień). Jak pokazują statystyki naszych sąsiadów – KZM jest wciąż rosnącym zagrożeniem.

Prognozuje się, że na zwiększanie się skali tego problemu będą miały również postępujące zmiany klimatyczne. Z danych zebranych w publikacji „Jak zmiany klimatyczne wpłynęły na rozwój KZM i groźnych zakażeń wirusowych”[6] wynika, że średnia temperatura roczna na świecie wzrosła już o 1°C względem czasów przedprzemysłowych. W Polsce w 2019 roku wzrost ten wyniósł 2°C, a w polskich miastach - nawet więcej[7]. Skutki tych zmian nietrudno dostrzec gołym okiem. Jednym z nich jest rosnąca populacja kleszczy. Co więcej, pajęczaki te przenoszą groźne choroby i liczba przypadków rośnie. Według danych Głównego Inspektoratu Sanitarnego w latach 2006-2016 odnotowano ponad trzykrotny wzrost zachorowań na boreliozę (z 4 400 do ponad 13 800).[8] Niepokojąco także wzrasta liczba osób zakażonych wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (KZM).[9]

Jak zatem chronić się przed KZM? Eksperci jednogłośnie podkreślają: Kleszczowe zapalenie mózgu jest groźną chorobą, która prowadzi do poważnych powikłań, a nawet śmierci. Nie ma leku działającego na wirus KZM, ale przed zakażeniem można się uchronić poprzez szczepienia. Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Polskiej Grupy Ekspertów, profilaktykę w postaci szczepień przeciw KZM należy zapewnić[10]:

• wszystkim osobom mieszkającym na terenach o wysokiej endemiczności według definicji WHO (5 i więcej przypadków na 100 000/rok), w szczególności dzieciom i osobom w wieku podeszłym,
• na terenach o niższej endemiczności (1-5 przypadków na 100 000os./rok) szczepienie zaleca się wszystkim osobom z grupy ryzyka,
• osobom pracującym na terenach zielonych, także w miastach, ze względu na wysokie skumulowane ryzyko zachorowania na KZM.

Kleszczowe Zapalenie Mózgu [KZM] - groźna choroba odkleszczowa

Kleszczowe zapalenie mózgu, wywołane przenoszonym przez pajęczaki wirusem, jest groźną chorobą, która prowadzi do poważnych powikłań, a nawet śmierci. Można się przed nią ochronić jedynie poprzez szczepienia.

Nawet co 6. kleszcz może być zakażony wirusem KZM[11] i wystarczy zaledwie kilka minut, aby doszło do zakażenia. Wirus KZM bytuje w gruczołach ślinowych kleszczy – dlatego KZM można się zakazić praktycznie od razu w momencie ukłucia przez kleszcza.

Jak dochodzi do zakażenia? Kleszcz, wkłuwając się w skórę, jednocześnie wpuszcza do rany swoją ślinę, w której znajdują się nie tylko substancje znieczulające i przeciwzakrzepowe (dzięki którym nie czujemy wkłucia), ale także wirus kleszczowego zapalenia mózgu. Dlatego, odmiennie niż w przypadku boreliozy, nawet szybkie usunięcie kleszcza nie chroni przed zakażeniem tym wirusem.[12] KZM może być wywołane również spożywaniem surowego mleka lub produktów mlecznych na bazie niepasteryzowanego mleka, pochodzącego od zakażonych zwierząt.[13]

Kleszcze są przenoszone przez ptaki i drobne gryzonie, dlatego nie sposób stwierdzić, czy w danym rejonie nie ma pajęczaków zakażonych KZM. Ponieważ te stawonogi bytują też w miastach, nie wystarczy nie chodzić do lasu, by się ich ustrzec. Często są przenoszone przez zwierzęta domowe, dlatego również ich posiadanie, przede wszystkim psów, jest jednym z czynników ryzyka chorób odkleszczowych. Najwięcej przypadków KZM jest rozpoznawanych w Polsce północno-wschodniej i wschodniej: na Suwalszczyźnie, Mazurach, w okolicach Lublina, wschodnim Mazowszu, jednak pajęczaki zakażone wirusem występują na terenie całej Polski.[14]

Przebieg choroby. Choroba przebiega w dwóch fazach, gdzie pierwsze objawy przypominają grypę; w przypadku wystąpienia drugiej, neurologicznej fazy choroby najczęściej konieczny jest pobyt w szpitalu. Nie ma leku, który można zastosować, by zahamować postęp choroby. Stosuje się wyłącznie leczenie objawowe.

Większość zachorowań przebiegających pod postacią zapalenia opon mózgowych kończy się wyleczeniem. Nie oznacza to jednak powrotu do stanu zdrowia z okresu przed infekcją. Powikłania występują nawet u 58% chorych, u których doszło do postaci neurologicznej choroby. Najczęstsze powikłania neurologiczne to porażenia i niedowłady. Często jednak występują powikłania psychiatryczne, takie jak zaburzenia koncentracji, nastroju, pamięci, uwagi, przewlekłe bóle głowy, wzmożona męczliwość, zaburzenia snu. Wielu pacjentów może nie wiązać ich wystąpienia z przebytym KZM. Rehabilitacja trwa długo, niektórzy chorzy nie odzyskują pełni sprawności.[15]

Leczenie i profilaktyka. Ponieważ obecnie nie ma skutecznego leku na KZM, a chorobę leczy się jedynie objawowo, skutki zdrowotne zachorowania na KZM są bardzo niebezpieczne - choroba może prowadzić do niepełnosprawności, a nawet zakończyć się śmiercią[16].

Jak strzec się przed zakażeniem KZM? Jedynym skutecznym sposobem profilaktyki KZM jest szczepienie. Szczepić można już dzieci – od ukończenia 1. roku życia; nie ma górnej granicy wieku. W kalendarzu szczepień jest to szczepienie zalecane.[17] WHO rekomenduje szczepienia przeciw KZM wszystkim osobom mieszkającym w regionach, w których rocznie zgłaszanych jest 5 lub więcej przypadków KZM na 100 tys. mieszkańców[18].

Szczepienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu są bardzo skuteczne – chronią w około 99% przed zachorowaniem na tę groźną chorobę.[19] Zaszczepienie zimą lub wczesną wiosną zapewnia ochronę już od początku sezonu aktywności kleszczy. Szczepienie ochronne przeciw KZM są także zalecane dla osób z grup ryzyka w obowiązującym Programie Szczepień Ochronnych na rok 2020[20].

Świadomość KZM. Mimo przeprowadzanych akcji informacyjnych uświadamiających zagrożenia związane z KZM i jego powikłaniami, nadal problem jest nierzadko bagatelizowany. Wiele osób uważa że ich on nie dotyczy. W celu zwiększenia świadomości KZM oraz zwrócenia uwagi na niebezpieczeństwo, jakie wiąże się z kleszczowym zapaleniem mózgu, 30 marca ogłoszono w Polsce Ogólnopolskim Dniem Świadomości Kleszczowego Zapalenia Mózgu (KZM).

Prowadzone tego dnia działania edukacyjne to element kampanii „Nie igraj z kleszczem. Wygraj z kleszczowym zapaleniem mózgu”. Celem kampanii jest dostarczanie rzetelnych i wiarygodnych informacji na temat kleszczy i przenoszonych przez nie chorób odkleszczowych, w szczególności KZM, a także profilaktyki zakażeń w postaci szczepień ochronnych.

W ramach projektu prowadzone są spotkania edukacyjne, realizowane projekty badawcze oraz akcje informacyjne we współpracy z mediami i partnerami. Dostępna jest także edukacyjna strona www.kleszcze.info.pl, zawierająca kompendium wiedzy na temat kleszczy i zagrożeń z nimi związanych, porady dotyczące postępowania oraz przydatne informacje dla osób prowadzących aktywny tryb życia wśród zieleni lub wybierających się w tereny zagrożone kontaktem z kleszczem.

Organizatorami kampanii jest Instytut Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej, Fundacja Aby Żyć i Pfizer. Partnerem kampanii jest Medicover.

[1] https://www.rki.de/DE/Content/Infekt/Jahrbuch/Jahresstatistik_2019.pdf?__blob=publicationFil, dostęp 02.2021

https://www.rki.de/DE/Content/Infekt/Jahrbuch/Jahrbuch_2019.pdf?__blob=publicationFile, dostęp 03.2021

https://www.bag.admin.ch/bag/de/home/zahlen-und-statistiken/zahlen-zu-infektionskrankheiten.exturl.html dostęp 03.2021

[2] https://www.epis.sk/AktualnyVyskyt/PrenosneOchorenia/Grafy/Rok5Tyzden52.aspx) dostęp 03.2021

[3]https://www.bag.admin.ch/bag/de/home/zahlen-und-statistiken/zahlen-zu-infektionskrankheiten.exturl.html dostęp 03.2021

[4] https://www.rki.de/DE/Content/Infekt/Jahrbuch/Jahresstatistik_2019.pdf?__blob=publicationFil, dostęp 02.2021

https://www.rki.de/DE/Content/Infekt/Jahrbuch/Jahrbuch_2019.pdf?__blob=publicationFile, dostęp 03.2021

[5] Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 grudnia 2020 r. oraz w porównywalnym okresie 2019 r, Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP-PZH / 2020 r. http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2020/INF_20_12B.pdf dostęp 03.2021

[6] Publikacja „Jak zmiany klimatyczne wpłynęły na rozwój KZM i groźnych zakażeń wirusowych”, Crazy Nauka na zlecenie kampanii Nie igraj z kleszczem. Wygraj z kleszczowym zapaleniem mózgu”, 2020-2021

[7] Raport „Wpływ zmiany klimatu na zdrowie”, Koalicja Klimatyczna i HEAL Polska, http://healpolska.pl/aktualnosci/zdrowie-polakow-zagrozone-przez-zmiane-klimatu-nowy-raport-heal-i-koalicji-klimatycznej/

[8] Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP-PZH . Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 grudnia 2019 r. oraz w porównywalnym okresie 2018 r.

[9] Beauté Julien, Spiteri Gianfranco, Warns-Petit Eva, Zeller Hervé. Tick-borne encephalitis in Europe, 2012 to 2016. Euro Surveill. 2018;23(45):pii=1800201

[10] Kuchar E, Zajkowska J, Flisiak R, Mastalerz-Migas A, Rosińska M, Szenborn L, Wdówik P, Walusiak-Skorupa J. Epidemiologia, diagnostyka i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce i wybranych krajach europejskich – stanowisko polskiej grupy ekspertów [Epidemiology, diagnosis, and prevention of tick-borne encephalitis in Poland and selected european countries - a position statement of the polish group of experts]. Med Pr. 2021 Feb 17:132383. Polish. doi: 10.13075/mp.5893.01063. Epub ahead of print. PMID: 33734218.

[11] Kleszcze przenoszą chorobę ośrodkowego układu nerwowego, kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Wywołującym ją wirusem zakażonych jest 3–15 proc. populacji kleszczy w Polsce. Dostęp 10 02 2018 http://www.medonet.pl/zdrowie/zdrowie-dla-kazdego,kleszcz--ukaszenie--borelioza--czy-latwo-zachorowac-,artykul,1722040,2.html

[12] Co należy wiedzieć o kleszczach?, dostęp: 27.03.2019, https://www.gov.pl/web/zdrowie/co-nalezy-wiedziec-o-kleszczach

[13] Süss J. Tick-borne encephalitis 2010: Epidemiology, risk areas, and virus strains in Europe and Asia-An overview. Ticks Tick Borne Dis 2011; 2: 2-15

[14] Dane PZH 2018

[15] Zajkowska, J., & Czupryna, P. (2013). Kleszczowe zapalenie mózgu–epidemiologia, patogeneza, obraz kliniczny, diagnostyka, profilaktyka i leczenie.

[16] Kaiser R. Tick-borne encephalitis. Infect Dis Clin North Am 2008; 22: 561-75.

[17] WHO position paper on TBE – 2011

[18]WHO position paper on TBE – 2011

[19] Heinz FX et al.:Field effectiveness of vaccination against tick-borne encephalitis. Vaccine. 2007 Oct 23;25(43):7559-67

[20] PSO Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 22 grudnia 2020 r w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2021. [online] http://dziennikmz.mz.gov.pl/legalact/2020/117/ dostęp 03.2021

Źródło: IPPEZ